کیا سم کارخانه تولید کود کشاورزی | کود کشاورزی ، سم کشاورزی
نویسنده: مرجان سعیدی نژاد 
یونجه و شبدر از مهم‌ترین گیاهان علوفه‌ای در کشاورزی ایران و جهان هستند. این دو گیاه با ارزش غذایی بالا، نقش کلیدی در تغذیه دام، اصلاح خاک، و افزایش بهره‌وری زمین‌های کشاورزی دارند. در این مقاله، به بررسی کامل مراحل کاشت، داشت و برداشت یونجه و شبدر، ویژگی‌های گیاهشناسی، آفات و بیماری‌ها، و مزایای اقتصادی آن‌ها می‌پردازیم.
اهمیت اقتصادی و غذایی یونجه
یونجه به دلیل دارا بودن پروتئین بالا (۱۵ تا ۲۳ درصد)، ویتامین‌های K، B، C، D، E، کلسیم، منیزیم، پتاسیم و اسید فولیک، به «ملکه گیاهان علوفه‌ای» یا «طلای سبز» معروف است. این گیاه در شرایط مساعد، تا ۱۸ چین در سال تولید دارد و در هر چین بین ۶ تا ۲۵ تن علوفه تولید می‌کند.
از نظر اقتصادی، یونجه یک‌بار کاشته می‌شود و تا ۴ تا ۶ سال قابل برداشت است. این ویژگی باعث کاهش هزینه‌های کاشت و افزایش سودآوری برای کشاورزان می‌شود. همچنین به دلیل تثبیت نیتروژن در خاک، نیاز به کودهای شیمیایی کاهش می‌یابد. یونجه در صنایع مختلف نیز کاربرد دارد؛ از جمله تولید مکمل‌های غذایی، داروهای گیاهی، صابون‌های گیاهی، خمیر دندان و حتی خوراک زنبورعسل.
مبدأ و تاریخچه
منشأ یونجه زراعی، فلات ایران و جنوب آسیای مرکزی است. این گیاه از زمان مادها در ایران کاشته می‌شده و یونانی‌ها آن را «علف ماد» نامیدند. یونجه نخستین گیاه علوفه‌ای اهلی‌شده در تاریخ بشر است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در دوران مادها، یونجه برای تغذیه اسب‌های جنگی و حیوانات اهلی استفاده می‌شده است. این گیاه نقش مهمی در توسعه دامداری‌های سنتی و مدرن ایفا کرده است.
ویژگی‌های گیاهشناسی یونجه
یونجه با نام علمی Medicago sativa از خانواده بقولات (Fabaceae) است. گیاهی چندساله، مقاوم و پرمحصول با برگ‌های سه‌برگچه‌ای بیضی‌شکل و کرک‌دار. برگچه میانی یونجه از دو برگچه کناری فاصله دارد، در حالی که در شبدر هر سه برگچه به هم چسبیده‌اند. ساقه‌های یونجه در ابتدا نرم و آبدار هستند اما با گذشت زمان خشبی و مقاوم می‌شوند.
ریشه یونجه عمیق و قوی است و به طوقه ختم می‌شود. طوقه خاصیت مریستمی دارد و پس از هر چین یا چرا، مجدداً رشد می‌کند. گل‌های یونجه به رنگ بنفش تا آبی هستند و به‌صورت خوشه‌ای ظاهر می‌شوند. بذر یونجه در غلاف‌های مارپیچی شکل تشکیل می‌شود.
شرایط مناسب برای رشد
- خاک: خاک‌های لومی، شنی-رسی با زهکشی مناسب و pH بین ۶.۵ تا ۷.۵
- آب و هوا: اقلیم معتدل با تابستان‌های گرم و زمستان‌های ملایم
- نیاز آبی: آبیاری منظم، به‌ویژه در مراحل رشد اولیه و پس از هر چین
- نیاز دمایی: دمای مطلوب بین ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
یونجه نسبت به خشکی مقاوم است اما در مراحل اولیه رشد به رطوبت کافی نیاز دارد. در مناطق گرم و خشک، آبیاری قطره‌ای یا بارانی توصیه می‌شود. همچنین در خاک‌های سنگین یا شور، عملکرد یونجه کاهش می‌یابد.
تناوب زراعی و آماده‌سازی زمین
یونجه در تناوب با گیاهانی مانند گندم، جو، ذرت و چغندر قند عملکرد بهتری دارد. تناوب زراعی باعث کاهش آفات و بیماری‌ها و افزایش حاصلخیزی خاک می‌شود.
مراحل آماده‌سازی زمین:
- شخم عمیق: برای شکستن لایه سخت زیرین خاک و تهویه بهتر
- تسطیح: برای یکنواختی سطح زمین و جلوگیری از تجمع آب
- کوددهی: استفاده از کودهای فسفره، پتاسه و آلی برای تقویت خاک
- آهک‌پاشی: در خاک‌های اسیدی برای تنظیم pH و جذب بهتر عناصر غذایی
مراحل کاشت
- تاریخ کاشت: بهار (اواخر اسفند تا اردیبهشت) یا پاییز (مهر تا آبان)
- عمق کاشت: ۱ تا ۲ سانتی‌متر
- روش کاشت: دستی، مکانیزه یا بذرپاشی
- مقدار بذر: ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار
- انتخاب بذر: ارقام مقاوم به خشکی، آفات و بیماری‌ها
- تلقیح بذر: با باکتری Rhizobium meliloti برای تثبیت نیتروژن
در مناطق سرد، کاشت پاییزه باعث استقرار بهتر گیاه و افزایش عملکرد در سال بعد می‌شود. در مناطق گرم، کاشت بهاره توصیه می‌شود تا گیاه از سرمای زمستان در امان باشد.
مدیریت آفات و بیماری‌ها
آفات مهم یونجه:
- سن سبز یونجه: تغذیه از برگ‌ها و کاهش فتوسنتز
- سرخرطومی برگ و ریشه: آسیب به برگ‌ها و سیستم ریشه
- کنه تارتن دولکه‌ای: مکیدن شیره گیاهی و ایجاد لکه‌های زرد
- سوسک شاخک‌بلند: سوراخ‌کردن ساقه‌ها و کاهش رشد
بیماری‌های رایج:
- جارویی یونجه: ایجاد رشد غیرطبیعی و کاهش عملکرد
- پژمردگی باکتریایی: خشک‌شدن برگ‌ها و ساقه‌ها
- ویروس موزاییک: ایجاد لکه‌های موزاییکی روی برگ
- نماتد ساقه: آسیب به بافت‌های داخلی گیاه
روش‌های کنترل:
- استفاده از ارقام مقاوم
- رعایت تناوب زراعی
- حذف گیاهان آلوده
- سم‌پاشی با سموم مجاز و هدفمند
- استفاده از کنترل بیولوژیک در صورت امکان
آمار تولید یونجه در ایران
در سال زراعی ۱۳۹۵–۹۶، استان‌های تهران، خوزستان، سیستان و بلوچستان، اصفهان و فارس بیشترین تولید یونجه را داشته‌اند. مجموع تولید کشور بیش از ۲۰ میلیون تن بوده است. عملکرد یونجه در زمین‌های آبی به‌طور میانگین ۱۰ تا ۱۳ تن در هکتار گزارش شده است. استان‌هایی مانند کرمان، قزوین، خراسان رضوی و آذربایجان غربی نیز سهم قابل توجهی در تولید دارند.
معرفی شبدر و انواع آن
شبدر نیز مانند یونجه گیاهی علوفه‌ای با ارزش غذایی بالا است. انواع شبدر عبارتند از:
1. شبدر قرمز (Trifolium pratense)
- مناسب برای مناطق معتدل
- ساقه‌های بلند و برگ‌های پهن
- عملکرد بالا در تولید علوفه
- گل‌های صورتی تا بنفش
2. شبدر برسیم (Trifolium alexandrinum)
- رشد سریع و عملکرد بالا
- مناسب برای کشت مخلوط با یونجه
- مصرف تازه، خشک و سیلو شده
- گل‌های سفید و برگ‌های نازک
3. شبدر لاکی (کریمسون) (Trifolium incarnatum)
- گل‌های قرمز و مخروطی
- مناسب برای اصلاح خاک و تثبیت نیتروژن
- مقاومت بالا در برابر آفات
4. شبدر ایرانی
- بومی ایران
- مقاوم به خشکی و آفات
- دارای اکوتیپ‌های مختلف با سازگاری اقلیمی بالا
مراحل کاشت شبدر
- تاریخ کاشت: پاییز یا بهار
- عمق کاشت: ۱ تا ۲ سانتی‌متر
- مقدار بذر: ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار
- آفات و بیماری‌ها: مشابه یونجه
- برداشت: بسته به نوع شبدر، بین ۲ تا ۴ چین در سال انجام می‌شود. زمان برداشت به شرایط اقلیمی، نوع رقم، و هدف مصرف (علوفه تازه، خشک یا بذرگیری) بستگی دارد. شبدر برسیم معمولاً در فصل بهار برداشت می‌شود، در حالی که شبدر لاکی و شبدر قرمز ممکن است در تابستان یا پاییز نیز قابل برداشت باشند.
برداشت شبدر
برداشت شبدر بسته به نوع رقم، شرایط اقلیمی، هدف مصرف و نوع مدیریت مزرعه، بین ۲ تا ۴ چین در سال انجام می‌شود. شبدرهایی مانند برسیم و قرمز معمولاً در بهار و تابستان برداشت می‌شوند، در حالی که شبدر لاکی و شبدر ایرانی ممکن است تا پاییز نیز قابل برداشت باشند.
نکات مهم در برداشت شبدر:
- زمان برداشت: باید در مرحله گل‌دهی کامل یا کمی قبل از آن انجام شود تا کیفیت علوفه حفظ شود.
- روش برداشت: با ماشین‌های دروگر یا دستی، بسته به وسعت مزرعه
- خشک‌کردن: شبدر تازه باید سریع خشک شود تا از کپک‌زدگی جلوگیری شود. استفاده از دستگاه خشک‌کن یا پهن‌کردن در فضای باز رایج است.
- بسته‌بندی و انبارداری: پس از خشک‌شدن، شبدر باید در کیسه‌های مناسب بسته‌بندی و در مکان خشک و خنک نگهداری شود.
- مصرف: شبدر به‌صورت تازه، خشک، سیلو شده یا مخلوط با یونجه برای تغذیه دام استفاده می‌شود.
نتیجه‌گیری
کشت یونجه و شبدر نه‌تنها یکی از پایه‌های اصلی تأمین خوراک دام در ایران محسوب می‌شود، بلکه نقش مهمی در پایداری کشاورزی، حفظ منابع خاک، و کاهش وابستگی به نهاده‌های شیمیایی دارد. این دو گیاه با سازگاری بالا، ارزش غذایی فوق‌العاده، و عملکرد اقتصادی مطلوب، گزینه‌ای هوشمندانه برای کشاورزان در اقلیم‌های مختلف کشور هستند.
با رعایت اصول علمی در آماده‌سازی زمین، انتخاب بذر مناسب، مدیریت آفات و بیماری‌ها، و برداشت به‌موقع، می‌توان بهره‌وری این محصولات را به حداکثر رساند. همچنین تنوع ارقام شبدر و قابلیت تلفیق آن با یونجه، فرصت‌های جدیدی برای بهبود کیفیت علوفه و افزایش درآمد کشاورزان فراهم می‌کند.
در نهایت، سرمایه‌گذاری در آموزش، ترویج و استفاده از فناوری‌های نوین در زراعت گیاهان علوفه‌ای، می‌تواند آینده‌ای پایدارتر و پربارتر برای بخش کشاورزی ایران رقم بزند.
برای آشنایی با کاشت سایر محصولات زراعی و باغی به راهنمای کاشت محصولات مراجعه کنید.
