کیا سم کارخانه تولید کود کشاورزی | کود کشاورزی ، سم کشاورزی
نویسنده: مرجان سعیدی نژاد 
کینوا؛ گیاهی ارزشمند برای کشاورزی پایدار در ایران
کینوا (.Chenopodium quinoa Willd) گیاهی یک‌ساله، دولپه و شبه‌غله است که متعلق به خانواده تاج‌خروسیان است. این گیاه بومی نواحی کوهستانی آند در کشورهای پرو، بولیوی و شیلی بوده و بیش از ۵۰۰۰ سال است که در تغذیه انسان نقش دارد.
به‌دلیل ترکیب کامل اسیدهای آمینه، مقدار بالای پروتئین، فسفر، آهن و منیزیم، کینوا به‌عنوان «خاویار گیاهی» شهرت یافته و از نظر تغذیه‌ای با شیر خشک مقایسه می‌شود. از کینوا برای تولید آرد، سوپ، غلات صبحانه و سالاد استفاده می شود. همچنین از آرد کینوا همراه با آرد و یا دانه گندم و ذرت برای تهیه نان، بیسکوییت و یا فرآوری غذا استفاده می شود. این محصول فاقد گلوتن است، قابلیت کشت در اراضی فقیر و شور را دارد و جایگاه آن در امنیت غذایی و کشاورزی پایدار روزبه‌روز پررنگ‌تر می‌شود. بر اساس آمار سایت فائو (2023) بیشترین مقدار تولید کینوا متعلق به قاره آمریکا است.
گیاه‌شناسی کینوا
کینوا گیاهی یک‌ساله، بهاره و دارای ریشه‌های قوی، عمیق و منشعب است که می‌تواند تا عمق 1.5 متری خاک نفوذ کند. ساقه‌ها به‌صورت استوانه‌ای با رنگ‌هایی متنوع دیده می‌شوند و ارتفاع آن بین 0.5 تا 2.5 متر متغیر است. برگ‌های پایینی مثلثی و برگ‌های بالایی نوک‌تیز هستند. گل‌آذین‌های آن دو نوع “تاج‌خروسی” و “کلافی” دارند. بذرها کوچک، فندقی شکل و دارای پوسته‌ای حاوی ساپونین (ماده‌ای تلخ مزه) هستند. جوانه‌زنی بذرها در صورت وجود رطوبت کافی، طی چند ساعت آغاز می‌شود.
تاریخچه کشت کینوا
کینوا یکی از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی در منطقه آند بوده و در تمدن اینکا جایگاه مقدسی داشته است. پس از استعمار اسپانیا، کشت این گیاه کاهش یافت. اما در دهه‌های اخیر، به‌دلیل تغییرات اقلیمی، شور شدن خاک‌ها و نیاز به منابع جدید غذایی، دوباره مورد توجه قرار گرفته است. در ایران، مطالعات اولیه در مورد این محصول از سال ۱۳۸۷ آغاز شد و امروزه در ایستگاه‌های تحقیقاتی متعددی از جمله ایرانشهر، اهواز، گرگان، دزفول و شهركرد بررسی و ترویج شده است.
شرایط اکولوژیک
کینوا توانایی رشد در طیف وسیعی از شرایط اقلیمی دارد. در آمریکای جنوبی، این گیاه در ارتفاع ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متر از سطح دریا و با بارندگی ۵۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌متر کشت می‌شود. دمای مناسب برای رشد ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد است. گزارش شده در ایالت کلروادو دماهای بالاتر از 35 درجه سانتی گراد موجب نازایی کینوا شده است. مقاومت بالا در برابر شوری و خشکی، کینوا را به محصولی سازگار برای بسیاری از مناطق ایران تبدیل کرده است.
زمان و روش کاشت
با توجه به تنوع اقلیمی کشور، کینوا می‌تواند در فصل‌های بهاره، تابستانه و پاییزه کشت شود. به‌طور کلی:
- کشت بهاره: در مناطق معتدل و سردسیری مانند کرج، تبریز، شهركرد از اسفند تا خرداد
- کشت پاییزه: در مناطق گرمسیری همچون اهواز، ایرانشهر، بوشهر از شهریور تا آبان
- کشت تابستانه: در مردادماه، مناسب مناطق گرم‌تر همچون سمنان، قم و استان فارس
مدت زمان رشد ژنوتیپ‌ها بین ۸۰ تا ۱۷۰ روز متغیر است. در ایران، ژنوتیپ‌های مختلفی همچون Titicaca، Giza1، Q26 و Sajama بررسی شده‌اند.
ویژگی‌های بذر و تراکم کاشت
بذر با کیفیت و با قوه‌نامیه بالا نقش کلیدی در استقرار مزرعه دارد. تراکم مناسب کشت برای شرایط نرمال بین ۴۰ تا ۶۰ بوته در متر مربع است. بسته به روش کاشت و شرایط خاک، مقدار بذر مورد نیاز بین ۳ تا ۱۰ کیلوگرم در هکتار متغیر است. استفاده از بذرکارهای مخصوص سبزیجات، چغندرقند و کلزا در کشت مکانیزه توصیه می‌شود.
آبیاری
اگرچه کینوا نسبتاً متحمل به کم‌آبی است، اما آبیاری منظم در مراحل اولیه، گلدهی و دانه‌بندی ضروری است. آبیاری قطره‌ای (نوار تیپ) به‌عنوان روش مناسب برای مدیریت بهتر آب توصیه می‌شود. نیاز آبی بر اساس شرایط اقلیمی و نوع خاک تنظیم می‌شود ولی فاصله آبیاری‌ها معمولاً بین ۷ تا ۱۰ روز است.
نیاز کودی کینوا؛ اصول تغذیه برای عملکرد پایدار
تغذیه‌ی متعادل و اصولی یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عملکرد و کیفیت دانه کینوا است. به‌دلیل فقیر بودن بیشتر خاک‌های زراعی ایران از نظر ماده آلی، فسفر و پتاسیم، و همچنین تغییرات اقلیمی که منجر به افزایش تنش‌های محیطی شده است، تغذیه صحیح کینوا اهمیت بیشتری می‌یابد.
۱. کود دامی و مواد آلی
کینوا مانند بسیاری از گیاهان زراعی، از بهبود خصوصیات فیزیکی خاک سود می‌برد. مصرف کود دامی پوسیده باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب، بهبود تهویه و افزایش فعالیت میکروبی خاک می‌شود.
- مقدار توصیه‌شده: ۳۰ تن در هکتار هر ۳ تا ۴ سال یک‌بار
- نوع: کود دامی کاملاً پوسیده (ترجیحاً گاوی یا کمپوست مرغی استریل‌شده)
- زمان مصرف: در پاییز قبل از کاشت یا هنگام آماده‌سازی زمین برای کشت بهاره
۲. کودهای شیمیایی (برنامه عمومی پیشنهادی)
در صورت نبود نتایج آزمون خاک، برنامه‌ی عمومی زیر قابل اجراست:
الف. کود پایه (قبل یا هنگام کاشت)
- کود کامل NPK (مثل 15-15-15 یا 20-10-10):
مقدار: ۱۵۰–۲۰۰ کیلوگرم در هکتار - در صورت عدم دسترسی به کود کامل:
- فسفات (سوپرفسفات تریپل): ۱۰۰ کیلوگرم/هکتار
- پتاس (سولفات پتاسیم): ۱۰۰ کیلوگرم/هکتار
- ازت (اوره): ۵۰ کیلوگرم/هکتار
ب. کود سرک (تقسیط کود نیتروژن)
مصرف نیتروژن در دو نوبت زیر توصیه می‌شود:
- مرحله ظهور سنبله: ۵۰ کیلوگرم اوره در هکتار
- مرحله گلدهی: ۵۰ کیلوگرم اوره در هکتار
هشدار: مصرف بیش از حد نیتروژن می‌تواند منجر به ورس (خوابیدگی گیاه)، افزایش بیماری‌پذیری و کاهش کیفیت دانه شود. بنابراین، پرهیز از مصرف بی‌رویه کود ازته ضروری است.
۳. توصیه‌های خاص برای خاک‌های شور یا قلیایی
در مناطقی که خاک‌ها شور، قلیایی یا دارای کمبود شدید فسفر و پتاس هستند، پیشنهاد می‌شود:
- مصرف سولفات پتاسیم به جای کلرید پتاسیم برای کاهش تجمع نمک
- مصرف اسید هیومیک یا گوگرد گرانوله برای کاهش pH و بهبود جذب عناصر
- محلول‌پاشی عناصر ریزمغذی مانند روی، آهن و بور در مراحل رشدی حساس (مانند غنچه‌دهی و گلدهی)
مدیریت علف‌های هرز
در هفته‌های اول رشد، کینوا قدرت رقابت پایینی با علف‌های هرز دارد. علف‌های رایجی مانند سلمک، تاج‌خروس، خرفه و قیاق از مهم‌ترین علف‌های هرز هستند. اگرچه علف‌کش اختصاصی تأییدشده‌ای برای این گیاه وجود ندارد، اما علف‌کش‌هایی نظیر فوکوس، نابواس و فوزیلید برای کنترل علف‌های باریک‌برگ مؤثرند. برای پهن‌برگ‌ها بیشتر از روش‌های مکانیکی و تلفیقی استفاده می‌شود.
آفات و بیماری‌های کینوا: چالش‌ها و راهکارهای کنترل
آفات مهم کینوا
اگرچه کینوا نسبتاً گیاهی مقاوم به برخی آفات است، اما در شرایط ایران نیز مورد حمله‌ی آفات متعددی قرار می‌گیرد. مهم‌ترین آفات گزارش‌شده در مزارع کینوا شامل موارد زیر است:
۱. کرم‌های برگ‌خوار (کارادرینا و پرودنیا)
- گونه‌ها: Spodoptera exigua و Spodoptera littoralis
- ویژگی‌ها: این آفات در مراحل اولیه رشد (۲ تا ۴ برگی) می‌توانند خسارات شدید به بار آورند. تغذیه از برگ‌ها منجر به کاهش سطح فتوسنتزی و اختلال در رشد گیاه می‌شود.
- نشانه‌ها: وجود لاروهای سبز یا قهوه‌ای با نوارهای رنگی در دو طرف بدن، سوراخ‌شدن یا از بین رفتن برگ‌ها
- مدیریت:
- بازدیدهای منظم مزرعه به‌ویژه در مراحل ابتدایی رشد
- سم‌پاشی با حشره‌کش‌هایی مانند آبامکتین، ایندوکساکارب (آوانت طلایی)، دیازینون یا لوفنورون
- تکرار سم‌پاشی پس از ۷–۱۰ روز در صورت تداوم آلودگی
- استفاده از تله‌های نوری یا فرمونی برای پایش جمعیت
۲. شته‌ها و زنجرك‌ها
- گونه‌های متداول: شته سبز هلو (Myzus persicae) و زنجرك‌ها از خانواده Cicadellidae
- اهمیت: با تغذیه از شیره‌ی گیاه باعث ضعف عمومی و انتقال احتمالی ویروس‌ها می‌شوند.
- مدیریت: کنترل با صابون‌های حشره‌کش، روغن‌های معدنی سبک و در صورت نیاز، سموم سیستمی مانند ایمیداکلوپرید
۳. مگس‌های مینوز
- خسارت: ایجاد تونل در بافت‌های برگی و کاهش کارایی فتوسنتز
- مدیریت: حذف بقایای آلوده، پایش دقیق، استفاده از کارت‌های زرد و در صورت لزوم استفاده از حشره‌کش‌هایی مانند اسپینوساد
۴. کرم طوقه‌بر (.Agrotis spp)
- رفتار: این آفت شب‌فعال بوده و با قطع طوقه گیاهان جوان، موجب خشک‌شدن کامل بوته‌ها می‌شود.
- مدیریت:
- خاک‌ورزی عمیق برای نابودی شفیره‌ها
- اجتناب از باقی‌ماندن بقایای گیاهی در مزرعه
- استفاده از طعمه‌های سمی (سبوس آغشته به حشره‌کش) در صورت طغیان
بیماری‌های مهم کینوا
۱. سفیدک داخلی (Peronospora farinosa f. sp. chenopodii)
- شایع‌ترین بیماری کینوا در ایران که در شرایط مرطوب و دمای خنک بروز می‌کند.
- نشانه‌ها:
- لکه‌های زرد کلروتیک روی سطح بالای برگ
- کپک خاکستری–بنفش در زیر برگ که محل اسپورزایی قارچ است
- پیچ‌خوردگی و ریزش زودرس برگ‌ها
- شرایط مساعد برای شیوع: رطوبت نسبی بیش از ۸۵٪، وجود شبنم، دمای ۱۰–۲۰ درجه سانتی‌گراد
- مدیریت:
- اجتناب از آبیاری سنگین و تراکم بالا
- استفاده از ارقام مقاوم یا دیررس
- سم‌پاشی با قارچ‌کش‌های سیستمیک مانند:
- مانکوزب
- مانب
- متالاکسیل (ریدومیل ام‌زد)
- اینفینیتو
- اجرای برنامه حفاظتی با ۳–۴ بار سم‌پاشی به فاصله ۵–۶ روز
۲. لکه‌برگی
- عامل: گونه‌های مختلف قارچی از جنس Alternaria یا Cercospora
- علائم: لکه‌های قهوه‌ای تا سیاه با هاله زرد روی برگ‌ها که باعث ریزش برگ و کاهش فتوسنتز می‌شود.
- مدیریت: استفاده از قارچ‌کش‌های حفاظتی مانند زینب یا کلروتالونیل، رعایت تناوب زراعی، حذف بقایای آلوده
۳. پوسیدگی قهوه‌ای ساقه و مرگ گیاهچه
- عوامل: قارچ‌های خاک‌زاد از جمله Rhizoctonia و Pythium
- خسارت: از بین رفتن بوته‌های جوان پس از سبز شدن یا زرد شدن تدریجی ساقه‌ها در مراحل رشد بعدی
- مدیریت:
- ضدعفونی بذر با ترکیباتی مثل دیفنکونازول یا کاربوکسین–تیورام
- جلوگیری از آبیاری بیش از حد
- استفاده از خاک‌ورزی مناسب برای بهبود تهویه خاک
توصیه‌های عمومی برای کنترل آفات و بیماری‌ها
- اجرای تناوب زراعی ۳–۴ ساله با محصولات غیر از خانواده تاج‌خروسی
- عدم باقی‌ماندن بقایای آلوده در مزرعه
- استفاده از بذرهای سالم و گواهی‌شده
- آبیاری منظم و مدیریت دقیق رطوبت مزرعه
- پایش مستمر مزرعه به‌ویژه در مراحل حساس رشد (سبزشدن، گلدهی و دانه‌بندی)
برداشت و فرآوری
زمان برداشت به ژنوتیپ، منطقه و تاریخ کاشت بستگی دارد. رسیدگی فیزیولوژیک با خشک شدن گیاه و زرد شدن خوشه‌ها همراه است. رطوبت دانه در زمان برداشت باید ۱۵ تا ۲۰ درصد باشد. ژنوتیپ‌هایی با ساپونین کم مانند Sajama، زودتر قابل برداشت‌اند. برداشت می‌تواند به‌صورت دستی یا مکانیزه انجام شود. در برداشت مکانیزه، تنظیم دقیق کمباین کلزا یا غلات ضروری است. پس از برداشت، بذر کینوا به‌دلیل وجود ساپونین نیاز به فرآوری دارد. پوست‌گیری و جداسازی ناخالصی‌ها برای مصرف انسانی الزامی است.
عملکرد و پتانسیل اقتصادی
عملکرد دانه تحت تأثیر ژنوتیپ، مدیریت مزرعه و اقلیم قرار دارد. در ایران، عملکرد بین ۰.۴ تا ۵.۲ تن در هکتار گزارش شده است. برای مثال، ژنوتیپ Titicaca در خرامه (فارس) عملکردی تا ۵.۲ تن در هکتار داشته است. با توجه به قیمت بالای دانه کینوا در بازارهای جهانی، کشت این محصول می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای ارتقاء درآمد کشاورزان باشد.
نتیجه‌گیری
کینوا به‌دلیل ارزش غذایی بالا، تنوع‌پذیری اقلیمی، مقاومت به خشکی، شوری و قابلیت کشت در زمین‌های کم‌بازده، گزینه‌ای مطلوب برای توسعه کشاورزی پایدار در ایران است. با مدیریت صحیح کاشت، تغذیه، آبیاری و کنترل عوامل خسارت‌زا، می‌توان از این گیاه ارزشمند بهره‌برداری مناسبی داشت. همچنین توسعه زنجیره ارزش کینوا (از مزرعه تا بازار) فرصت مناسبی برای صادرات، اشتغال‌زایی و تنوع غذایی در کشور فراهم می‌کند.
