روش‌های نوین کاشت و آبیاری ذرت :افزایش عملکرد و کاهش مصرف آب

ذرت به دلیل اهمیت تغذیه‌ای و اقتصادی، در شرایط کمبود آب ایران نیازمند بهره‌گیری از روش‌های نوین آبیاری و مدیریت منابع برای دستیابی به عملکرد بالا است. قرار گرفتن کشور در کمربند خشک و نیمه‌خشک، کاهش بارندگی و تداوم خشکسالی‌ها موجب شده که بهره‌برداری بهینه از منابع آبی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر باشد. روش‌های سنتی کاشت و آبیاری نه تنها باعث مصرف بیش از حد آب می‌شوند، بلکه مشکلاتی مانند شوری خاک، کاهش عملکرد و افت کیفیت محصول را نیز به همراه دارند. از این رو، بررسی و به‌کارگیری روش‌های نوین کاشت و آبیاری می‌تواند نقش مهمی در بهینه‌سازی مصرف آب و افزایش بهره‌وری ایفا کند.

بر اساس آمار، متوسط بارندگی سالانه در ایران حدود یک‌سوم متوسط جهانی است و بخش بزرگی از منابع آبی نیز به‌صورت نامتوازن در طول سال توزیع می‌شود. همین موضوع سبب شده است که در بسیاری از مناطق کشور، از جمله استان‌های فارس، خوزستان و کرمان، کشاورزان با مشکل جدی کم‌آبی و کاهش عملکرد محصولات روبه‌رو باشند. بنابراین، تغییر روش‌های سنتی کشت ذرت به سمت شیوه‌های نوین یک ضرورت جدی به شمار می‌رود.

مصرف آب در روش‌های مرسوم کشت ذرت

در روش‌های مرسوم، کاشت ذرت معمولاً به صورت جوی و پشته‌ای انجام می‌شود. این شیوه هرچند ساده و رایج است، اما معایب متعددی دارد:

• مصرف بیش از حد آب، به‌ویژه در مراحل ابتدایی رشد گیاه.
• رشد شدید علف‌های هرز و نیاز بیشتر به عملیات مکانیکی یا شیمیایی.
• تجمع شوری در سطح پشته‌ها و اثر منفی بر سبز شدن و استقرار بوته‌ها.
• ایجاد سله در خاک و بروز مشکل در جوانه‌زنی در صورت تأخیر در آبیاری.

مطالعات نشان داده‌اند که میزان آب مصرفی در مزارع ذرت به روش مرسوم، به‌طور قابل توجهی بیشتر از نیاز واقعی گیاه است. برای نمونه، در استان فارس میزان آب مصرفی برای ذرت دانه‌ای در شهرستان‌های مختلف به شرح جدول زیر گزارش شده است:

جدول ۱ – میزان و راندمان مصرف آب در استان فارس

این ارقام نشان می‌دهد که مصرف آب در اکثر مناطق به‌طور قابل ملاحظه‌ای بالاتر از استاندارد ملی (۵,۷۰۰ تا ۸,۶۰۰ مترمکعب در هکتار) است. بنابراین، ادامه استفاده از الگوی مرسوم به معنای تشدید فشار بر منابع آبی و کاهش پایداری تولید خواهد بود.

روش‌های نوین کاشت برای بهینه‌سازی مصرف آب ذرت

1. کشت بذر در کف فارو

در این روش، بذر به جای روی پشته، در کف جوی کاشته می‌شود. مهم‌ترین مزایا:

• صرفه‌جویی در مصرف آب به‌ویژه در مراحل سبز شدن.
• کاهش اثرات منفی شوری خاک.
• افزایش کارایی مصرف کودها، به‌ویژه نیتروژن.
• بهبود عملکرد دانه و علوفه در شرایط کم‌آبی.

تحقیقات نشان داده‌اند که کشت کف فارو نسبت به روش مرسوم، ضمن کاهش مصرف آب، موجب افزایش عملکرد در شرایط تنش خشکی می‌شود. این روش در استان‌های کم‌آب نظیر خوزستان و کرمان توصیه شده است.

2. کاشت ذرت با حذف یک در میان آبیاری فاروها

در این شیوه، آبیاری یک در میان فاروها انجام می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که:

• مصرف آب ۲۳ تا ۳۵ درصد کاهش می‌یابد.
• عملکرد محصول تنها حدود ۹۰۰ تا ۱,۲۰۰ کیلوگرم در هکتار کاهش دارد.
• کارایی مصرف آب به شکل محسوسی افزایش می‌یابد.
• خطر تجمع نمک در محدوده توسعه ریشه کمتر است.

این روش به ویژه در اراضی لب‌شور و مناطق خشک، گزینه‌ای مناسب برای کاهش مصرف آب بدون افت شدید عملکرد محسوب می‌شود.

3. کشت دو ردیفه در حاشیه پشته‌ها

در این روش به جای یک ردیف، دو ردیف بذر در طرفین پشته کاشته می‌شود. مزایا شامل:

• افزایش تراکم بوته و در نتیجه افزایش عملکرد، به‌ویژه علوفه.
• کاهش جمعیت علف‌های هرز و مصرف علف‌کش.
• کاهش اثر منفی شوری خاک.
• بهبود استقرار گیاه در مراحل اولیه.

بر اساس بررسی‌ها، این روش باعث افزایش ۱۰ تا ۱۵ درصدی عملکرد علوفه نسبت به کشت تک‌ردیفه می‌شود.

آبیاری تحت فشار و آبیاری نواری تیپ

یکی از روش‌های بسیار کارآمد برای کاهش مصرف آب در زراعت ذرت، استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار به‌ویژه نواری تیپ است. مزایای این روش:

• کاهش مصرف آب تا حدود ۳۵ درصد نسبت به روش غرقابی.
• توزیع یکنواخت آب و جلوگیری از تلفات نفوذ عمقی.
• افزایش عملکرد دانه و علوفه.
• امکان تلفیق با روش‌های مختلف کاشت (کشت مرسوم، دو ردیفه یا کف فارو).

نمونه‌های کاربردی:

• آبیاری نواری در کشت مرسوم: نوار تیپ در کنار ردیف بذر قرار می‌گیرد و آب‌رسانی دقیق انجام می‌شود.
• آبیاری نواری در کشت دو ردیفه: برای تولید علوفه بسیار مناسب است و موجب افزایش قابل توجه عملکرد می‌شود.
• کشت بذر در کف فارو همراه با نوار تیپ: ترکیبی از مزایای کشت کف فارو و آبیاری تحت فشار، با صرفه‌جویی قابل توجه در مصرف آب.

بر اساس تحقیقات، میزان مصرف آب در زراعت ذرت با آبیاری نواری تیپ حدود ۷,۰۰۰ تا ۷,۵۰۰ مترمکعب در هکتار است که در مقایسه با آبیاری غرقابی (۱۰,۰۰۰ تا ۱۳,۰۰۰ مترمکعب در هکتار)، کاهش چشمگیری دارد.

مزایای اجرای روش‌های نوین آبیاری ذرت

اجرای روش‌های نوین کاشت و آبیاری در زراعت ذرت مزایای متعددی به همراه دارد:

• صرفه‌جویی قابل توجه در مصرف آب (۲۰ تا ۳۵ درصد).
• افزایش راندمان مصرف آب و کود.
• کاهش مشکلات ناشی از شوری و سله بستن خاک.
• بهبود سبز شدن و استقرار بوته‌ها.
• افزایش عملکرد دانه (۵ تا ۱۰ درصد) و علوفه (۱۰ تا ۱۵ درصد).
• کاهش مصرف علف‌کش‌ها و هزینه‌های مرتبط.

جمع‌بندی و توصیه‌ها

با توجه به محدودیت منابع آبی و نیاز روزافزون به پایداری در تولید محصولات کشاورزی، تغییر الگوهای سنتی کاشت و آبیاری ذرت به سمت روش‌های نوین یک ضرورت است. روش‌هایی مانند کشت کف فارو، آبیاری یک در میان، کشت دو ردیفه و استفاده از سیستم‌های نواری تیپ می‌توانند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و کاهش فشار بر منابع آبی ایفا کنند.

توصیه می‌شود:

• کشاورزان با همکاری کارشناسان، به تدریج این روش‌ها را جایگزین شیوه‌های مرسوم کنند.
• برنامه‌های آموزشی و ترویجی برای انتقال دانش و مهارت‌های لازم توسعه یابد.
• حمایت‌های دولتی و سیاست‌گذاری‌های کلان در جهت توسعه آبیاری تحت فشار و اصلاح الگوهای کاشت تقویت شود.

اجرای این تغییرات می‌تواند زمینه‌ساز پایداری تولید ذرت و سایر محصولات کشاورزی در ایران و سازگاری بهتر با شرایط اقلیمی آینده باشد.