مدیریت نماتد ریشه گرهی در باغات پسته

نماتد ریشه گرهی (.Meloidogyne spp) یکی از مهم‌ترین چالش‌های آسیب‌زا در باغ‌های پسته ایران است و به‌عنوان آفتی خاک‌زی، نقش قابل‌توجهی در کاهش رشد و عملکرد این محصول ارزشمند دارد. پسته، به‌عنوان یکی از محصولات استراتژیک کشور با بیش از ۶۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت و تولید سالانه حدود ۳۶۰ هزار تن، سهم مهمی در صادرات غیرنفتی ایران ایفا می‌کند، اما وجود آفات و بیماری‌ها به‌ویژه همین نماتد مانع دستیابی به عملکرد مطلوب می‌شود.

این آفت با حمله به ریشه درخت، ضعف عمومی، زردی برگ‌ها و کاهش کیفیت محصول را به دنبال دارد. در سال‌های اخیر، پژوهشگران و باغداران به‌طور ویژه به روش‌های نوین، پایدار و زیست‌سازگار، از جمله استفاده از پسماندهای کشاورزی، برای مدیریت و کنترل این آفت توجه نشان داده‌اند.

اهمیت موضوع

نماتدهای ریشه‌گرهی از مهم‌ترین عوامل بیماری‌زای گیاهی در جهان محسوب می‌شوند و در کنار قارچ‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها، از عوامل اصلی کاهش عملکرد محصولات کشاورزی هستند. در باغات پسته، این نماتدها می‌توانند تا ۵۰ درصد از عملکرد محصول را کاهش دهند.

روش‌های شیمیایی کنترل نماتدها، اگرچه در کوتاه‌مدت مؤثرند، اما به دلیل اثرات زیست‌ محیطی، هزینه بالا و خطر باقی‌مانده سموم در خاک و آب، دیگر گزینه‌ای پایدار محسوب نمی‌شوند. از این رو، استفاده از روش‌های غیرشیمیایی و مبتنی بر مواد آلی و پسماندهای کشاورزی، به عنوان راهکاری اقتصادی، ایمن و سازگار با محیط زیست، اهمیت ویژه‌ای یافته است.

معرفی نماتد ریشه گرهی

نماتدهای ریشه‌ گرهی از جنس Meloidogyne، انگل‌های میکروسکوپی هستند که در خاک زندگی کرده و به ریشه گیاهان حمله می‌کنند. گونه‌های مختلفی از این نماتدها وجود دارند که از میان آن‌ها، Meloidogyne javanica و M. incognita در باغات پسته ایران شایع‌ترند. این نماتدها با نفوذ به بافت‌های ریشه، باعث تشکیل گره‌ها یا غده‌هایی می‌شوند که مانع جذب آب و مواد غذایی توسط گیاه می‌گردند. در نتیجه، گیاه دچار ضعف عمومی، زردی برگ‌ها و کاهش رشد می‌شود.

علائم و خسارت نماتد ریشه گرهی در پسته

علائم آلودگی در درختان پسته معمولاً در فصل رشد به‌صورت تدریجی ظاهر می‌شود. مهم‌ترین نشانه‌ها عبارت‌اند از:

• زردی و سوختگی حاشیه برگ‌ها

• کاهش رشد شاخه‌ها و کوچک شدن برگ‌ها
• ریزش زودرس برگ‌ها و میوه‌ها
• کاهش اندازه و کیفیت پسته‌ها
• وجود گره‌های متعدد روی ریشه‌ها

• مشاهده نماتدهای ماده در بافت ریشه

در موارد شدید، درختان به تدریج خشک شده و از بین می‌روند. این خسارت‌ها به‌ویژه در خاک‌های سبک و شنی که شرایط برای رشد نماتدها مناسب‌تر است، بیشتر مشاهده می‌شود.

روش‌های شناسایی و تشخیص

برای تشخیص دقیق آلودگی به نماتد ریشه‌ گرهی، باید از ترکیب مشاهدات مزرعه‌ای و آزمایش‌های تخصصی خاک و ریشه استفاده کرد.

1. بررسی ظاهری درختان: زردی برگ‌ها، ضعف رشد و کاهش عملکرد می‌تواند نشانه اولیه آلودگی باشد.
2. بررسی ریشه‌ها: وجود گره‌های کوچک و متعدد روی ریشه‌ها نشانه مشخص آلودگی است.
3. آزمایشگاه تخصصی: نمونه‌برداری از خاک و ریشه و بررسی زیر میکروسکوپ برای مشاهده نماتدهای ماده و تخم‌ها، روش قطعی تشخیص است.

راهکارهای مدیریت و کنترل نماتد ریشه گرهی

مدیریت این آفت باید به‌صورت ترکیبی و بلندمدت انجام شود. در این میان، استفاده از پسماندهای کشاورزی به عنوان اصلاح‌کننده خاک و عامل کنترل زیستی، یکی از مؤثرترین و کم‌هزینه‌ترین روش‌هاست.

۱. استفاده از کیتین صنعتی

کیتین، ترکیبی طبیعی است که در پوسته سخت‌پوستان (مانند میگو و خرچنگ) و دیواره سلولی قارچ‌ها وجود دارد. افزودن کیتین به خاک باعث تحریک رشد میکروارگانیسم‌های مفید مانند قارچ‌ها و باکتری‌های تولیدکننده آنزیم کیتیناز می‌شود. این آنزیم‌ها پوسته تخم نماتدها را تجزیه کرده و از بین می‌برند.

در دستورالعمل فنی، مقدار توصیه‌شده برای استفاده از کیتین صنعتی ۱۲۹ گرم در هر متر مربع سطح سایه‌انداز درخت است. این کار باید دو بار در سال انجام شود:

• بار اول در ابتدای فصل رشد (فروردین تا اردیبهشت)
• بار دوم در پایان فصل رشد (شهریور تا مهر)

۲. استفاده از ترکیب باگاس و ملاس نیشکر

باگاس، تفاله نیشکر پس از استخراج شکر است و ملاس، محصول جانبی چسبناک و قهوه‌ای‌رنگ حاصل از فرآیند تولید شکر. ترکیب این دو ماده، محیطی غنی از مواد آلی و قند فراهم می‌کند که رشد میکروارگانیسم‌های مفید خاک را افزایش داده و به کاهش جمعیت نماتدها کمک می‌کند.

روش آماده‌سازی و مصرف:

• باگاس خشک‌شده را به قطعات حدود یک سانتی‌متر خرد کنید.
• ملاس را با آب معمولی به غلظت ۵٪ رقیق کرده و با باگاس به نسبت ۱ به ۳ مخلوط کنید.
• مخلوط را در کیسه‌های پلی‌اتیلنی ریخته، درب آن را محکم ببندید و به مدت یک ماه در دمای ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتی‌گراد نگهداری کنید.
• سپس به میزان ۴۰۰ گرم در هر مترمربع در اطراف سایه‌انداز درخت (به‌ویژه اطراف قطره‌چکان‌ها یا محل چال‌کود) اضافه و با خاک مخلوط نمایید.

۳. استفاده از پودر پوسته سخت‌ پوستان

در صورت دسترسی، می‌توان از پودر پوسته میگو یا خرچنگ نیز استفاده کرد. مقدار مصرف توصیه‌شده:

• پودر پوست خرچنگ: ۴۰۰ گرم در مترمربع
• پودر پوست میگو: ۱۵۰ گرم در مترمربع

این مواد نیز به دلیل دارا بودن کیتین، اثر مشابهی در کنترل نماتدها دارند.

سازوکار اثر پسماندهای کشاورزی بر کنترل نماتدها

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افزودن مواد آلی مانند باگاس، ملاس و کیتین به خاک، چندین اثر هم‌زمان دارد:

• افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید: این موجودات با تولید آنزیم‌های تجزیه‌کننده، تخم و بدن نماتدها را از بین می‌برند.
• بهبود ساختمان خاک: افزایش مواد آلی باعث تهویه بهتر و رشد سالم‌تر ریشه‌ها می‌شود.
• افزایش مقاومت گیاه: مواد آلی موجب تحریک سیستم دفاعی گیاه در برابر عوامل بیماری‌زا می‌شوند.
• کاهش مستقیم جمعیت نماتدها: برخی ترکیبات آلی حاصل از تجزیه پسماندها، خاصیت سمی ملایمی برای نماتدها دارند.

مزایای استفاده از پسماندهای کشاورزی

• کاهش هزینه‌های تولید و وابستگی به سموم شیمیایی
• بهبود حاصل‌خیزی خاک و افزایش مواد آلی
• کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی
• استفاده بهینه از ضایعات و پسماندهای کشاورزی
• افزایش پایداری تولید در باغات پسته

نتیجه‌گیری

نماتد ریشه گرهی یکی از مهم‌ترین تهدیدها برای پایداری تولید پسته در ایران است. کنترل این آفت تنها با روش‌های شیمیایی ممکن نیست و نیاز به رویکردی جامع و پایدار دارد. استفاده از پسماندهای کشاورزی مانند باگاس، ملاس و کیتین صنعتی، علاوه بر کنترل مؤثر نماتدها، موجب بهبود سلامت خاک و افزایش بهره‌وری باغات می‌شود.

اجرای این روش‌ها، به‌ویژه در مناطق آلوده، می‌تواند به‌عنوان بخشی از مدیریت تلفیقی آفات (IPM) در باغات پسته مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به نتایج مثبت تحقیقات انجام‌شده، توصیه می‌شود باغداران با مشاوره کارشناسان گیاه‌پزشکی، این روش‌ها را در برنامه‌های مدیریتی خود بگنجانند تا ضمن حفظ سلامت محیط زیست، پایداری تولید پسته در کشور تضمین شود.