سرخرطومی حنایی خرما

خرما از محصولات مهم و ارزشمند مناطق گرم و خشک کشور است، اما یکی از خطرناک‌ترین آفات تنه‌ای که می‌تواند خسارت سنگینی به نخلستان‌ها وارد کند، سرخرطومی حنایی خرما با نام علمی Rhynchophorus ferrugineus  است. این حشره در دهه‌ی ۱۳۶۰ برای نخستین‌بار از شهرستان سراوان در استان سیستان و بلوچستان گزارش شد و به‌تدریج در استان‌های هرمزگان، کرمان، فارس و بوشهر گسترش یافت.
به‌دلیل زندگی پنهان این آفت در داخل بافت تنه، تشخیص اولیه آن دشوار است و اگر در زمان مناسب کنترل نشود، می‌تواند منجر به مرگ کامل درخت و گسترش آلودگی در سطح وسیع شود. بنابراین، پایش مستمر، پیشگیری و کنترل تلفیقی مهم‌ترین اصول مدیریت آن به‌شمار می‌روند.

شناسایی و ویژگی‌های زیستی آفت

سرخرطومی حنایی خرما حشره‌ای است از خانواده Dryophthoridae که مراحل زندگی آن شامل تخم، لارو، شفیره و حشره کامل است.

• رنگ بدن حشره کامل قرمز مایل به قهوه‌ای با خرطومی بلند است.
• نرها معمولاً دارای موهای ضخیم و تیره در انتهای خرطوم هستند.
• ماده‌ها خرطومی بلندتر دارند و در شکاف‌ها یا زخم‌های تنه، تخم‌گذاری می‌کنند.

تخم‌ها پس از چند روز باز شده و لاروهای سفیدرنگ بدون پا، با تغذیه از بافت‌های آوندی داخل تنه، حفره‌هایی عمیق ایجاد می‌کنند. این لاروها عامل اصلی تخریب بافت درونی و قطع جریان شیره گیاهی در نخل هستند. پس از پایان رشد، لارو درون پیله‌ای از الیاف خرما شفیره می‌شود و در نهایت حشره کامل از تنه خارج می‌گردد.

علائم آلودگی سرخرطومی حنایی درختان خرما

از آنجا که آفت در داخل تنه زندگی می‌کند، معمولاً در مراحل اولیه تشخیص داده نمی‌شود. اما با دقت در علائم زیر می‌توان درختان مشکوک را شناسایی کرد:

1. وجود سوراخ‌های ریز در تنه که از آن‌ها شیره چسبناک قهوه‌ای رنگ خارج می‌شود.

1. بقایای الیاف جویده‌شده، پیله یا پوست شفیرگی در محل اتصال برگ‌ها و تنه.

1. تغییر رنگ برگ‌های تاج به زرد مایل به سبز روشن و افتادگی برگ‌ها به سمت پایین.
2. شنیده شدن صدای جویدن لاروها در داخل تنه با نزدیک کردن گوش یا استفاده از گوشی طبی.
3. انتشار بوی خاص و ناخوشایند ناشی از تخمیر شیره و فعالیت میکروارگانیسم‌ها در محل آلودگی.

در صورت مشاهده هر یک از این نشانه‌ها باید بلافاصله نسبت به بررسی دقیق و درمان درخت اقدام شود، زیرا در مراحل پیشرفته تنها راه کنترل، حذف کامل درخت آلوده است.

اقدامات قرنطینه‌ای و پیشگیرانه

کنترل موفق این آفت در گرو جلوگیری از گسترش آن به نخلستان‌های سالم است. بنابراین، رعایت اصول قرنطینه و پیشگیری اهمیت زیادی دارد:

1. جلوگیری از انتقال نهال یا اندام‌های آلوده از مناطق آلوده به مناطق سالم.
2. پرهیز از زخمی شدن تنه درختان هنگام هرس یا برداشت خوشه، زیرا زخم‌ها محل مناسبی برای تخم‌گذاری ماده‌ها هستند.
3. پانسمان زخم‌ها با خمیر گچ یا مواد محافظ بلافاصله پس از هرس.
4. انجام هرس در فصل سرد سال، زمانی که دمای هوا کمتر از ۲۰ درجه سانتی‌گراد است.
5. حفظ فاصله مناسب کاشت (حدود ۸ متر) برای تهویه بهتر نخلستان.
6. جلوگیری از آبیاری بی‌رویه و رطوبت زیاد، چون این شرایط فعالیت آفت را تشدید می‌کند.
7. سوزاندن درختان غیرقابل درمان پس از برش طولی تنه برای از بین بردن مراحل پنهان آفت.

روش‌های کنترل رفتاری سرخرطومی حنایی (تله‌های فرومونی)

یکی از مؤثرترین ابزارهای مدیریت سرخرطومی حنایی، استفاده از تله‌های فرومونی سطلی است.
فرومون تجاری این آفت با نام فروجینئول (Ferrugineol) شناخته می‌شود که بوی آن باعث جذب حشرات نر و ماده می‌گردد. در مناطق آلوده، نصب این تله‌ها می‌تواند برای پایش جمعیت یا شکار انبوه مورد استفاده قرار گیرد.

روش کلی نصب تله:

• از سطل‌های پلاستیکی ۲۴ لیتری رنگ تیره با سوراخ‌هایی در دیواره استفاده می‌شود.
• درون تله، قطعات الیاف خرما یا طعمه گیاهی مرطوب به‌همراه فرومون و مقدار کمی محلول اتانول–استات قرار داده می‌شود.
• در مناطق آلوده، برای شکار انبوه، معمولاً ۱ تا ۴ تله در هر هکتار بسته به تراکم درختان نصب می‌گردد.
• بازدید و تعویض فرومون و طعمه باید هر ۳ تا ۴ هفته یک‌بار انجام شود.

این روش، اگر همراه با حذف درختان آلوده و مراقبت بهداشتی انجام شود، می‌تواند جمعیت آفت را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.

درمان درختان آلوده

در مواردی که آلودگی در مراحل ابتدایی است، می‌توان از روش گازدهی با قرص فستوکسین (Phostoxin) برای نابودی لاروها استفاده کرد.
روش کار:

1. ابتدا محل آلودگی و سوراخ‌های لاروی مشخص شود.
2. ۳ تا ۵ عدد قرص فستوکسین در داخل سوراخ‌ها قرار گیرد.

1. کل قسمت آلوده تنه با نایلون ضخیم پوشانده شود و درزها با خاک یا گل بسته شود تا گاز خارج نشود.
2. پس از ۳ تا ۵ روز، نایلون برداشته شود و تنه بررسی گردد.

این روش تنها باید توسط افراد آموزش‌دیده و با رعایت کامل نکات ایمنی انجام شود، زیرا گاز فسفین بسیار سمی است.

کنترل بیولوژیک (زیستی)

در سال‌های اخیر، پژوهش‌های متعددی برای استفاده از دشمنان طبیعی این آفت انجام شده است. برخی از مهم‌ترین عوامل زیستی مؤثر عبارت‌اند از:

• قارچ‌های بیمارگر حشرات مانند Beauveria bassiana و Metarhizium anisopliae  که می‌توانند لارو و حشرات کامل را آلوده و از بین ببرند.
• نماتدهای بیمارگر حشرات از جنس Steinernema و Heterorhabditis  که در شرایط نیمه‌صحرایی توانایی بالایی در کنترل آفت دارند.
• شکارگرها و پارازیتوئیدها مانند زنبور Scolia erratica و گوش‌خیزک Chelisoches morio  که روی تخم و لارو آفت فعالیت دارند.

اگرچه هنوز این روش‌ها در ایران به‌صورت گسترده به کار نرفته‌اند، اما در آینده می‌توانند جایگزین مناسبی برای سموم شیمیایی باشند.

توصیه‌های کاربردی برای نخل‌داران

1. نخلستان خود را به‌طور منظم، به‌ویژه از اسفند تا خرداد، بازدید کنید.
2. در صورت مشاهده علائم مشکوک، درخت را علامت‌گذاری و فوراً به کارشناس جهاد کشاورزی اطلاع دهید.
3. در مناطق آلوده، نصب تله‌های فرومونی را جدی بگیرید.
4. از انتقال پاجوش یا نهال از مناطق آلوده به مناطق سالم خودداری کنید.
5. عملیات هرس، تغذیه و آبیاری را طبق اصول فنی انجام دهید تا درختان قوی‌تر و مقاوم‌تر باشند.

جمع‌بندی

سرخرطومی حنایی خرما آفتی خطرناک و قرنطینه‌ای است که در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اصلی تولید خرما در ایران تبدیل شده است. با توجه به ماهیت پنهان و سرعت گسترش این آفت، تنها راه کنترل پایدار آن، اجرای برنامه مدیریت تلفیقی شامل پایش مستمر، پیشگیری، استفاده از تله‌های فرومونی، درمان به‌موقع و بهره‌گیری از روش‌های زیستی است. مدیریت صحیح و هماهنگ در سطح منطقه، نه‌ تنها خسارت اقتصادی نخلداران را کاهش می‌دهد، بلکه به حفظ سلامت و پایداری نخلستان‌های کشور کمک شایانی خواهد کرد.

مدیریت موفق آفات و بیماری‌ها در خرما همراه با تغذیه مناسب درختان، بهترین نتیجه را می‌دهد. برای آشنایی با برنامه‌های تغذیه‌ای و کوددهی می‌توانید به تقویم تغذیه خرما و مدیریت تغذیه نخیلات مراجعه کنید.